Giriş

UNRWA Filistinli mültecilerin temel ihtiyaçlarını karşılama ve topraklarına “Geri Dönme Hakkı” konusunda faaliyetler yürüten Birleşmiş Milletler’e bağlı kuruluştur. Yaklaşık 75 yıldır faaliyet gösteren kurumun adı 7 Ekim 2023 İsrail-Gazze Savaşı’ndan bu yana gündeme gelmektedir. UNRWA’nın Gazze Şeridi’ndeki faaliyetlerinde ekseriyetle Filistinliler çalışmaktadır ve bu durum İsrail tarafından bahane edilerek ajans bu süreçte hedef haline getirilmiştir. Çalışmamızda UNRWA’ya değinecek, Gazze’deki faaliyetlerinden bahsedecek, neden İsrail tarafından hedefe konulduğunun üzerinde durulacaktır.

UNRWA

1948 yılının Mayıs ayında İsrail’in resmî olarak kuruluşunun ilan edilmesinden birkaç saat sonra Arap Birliği ülkeleri ile İsrail arasında resmî olarak savaş başlamıştır. Arap-İsrail Savaşı ve süreci izleyen olaylar neticesinde 700.000’den fazla Filistinli İsrail tarafından sınır dışı edilmiş, kendi evlerinden ayrılmaya mecbur bırakılmışlardır. İsrail için kuruluş günü, Filistin için ‘Nakba Günü’ (Felaket Günü)’dür. Ortaya çıkan insanî kriz karşısında Filistinli mültecilere doğrudan yardım ve çalışma programları yürütmek üzere Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun 8 Aralık 1949 tarih ve 302 (IV) sayılı Kararı ile UNRWA (Birleşmiş Milletler Yakın Doğu'daki Filistinli Mültecilere Yardım ve Bayındırlık Ajansı) kurulmuştur. Ajansın kuruluş amaçlarından birisi de BM Genel Kurulu'nun 194 sayılı “Geri Dönme Hakkı”* kararının uygulanmasına yardımcı olmaktır. Kurulduğu yıllarda yaklaşık 750.000 Filistinli mültecinin ihtiyaçlarını karşılamaya çalışan kurumun bugün ulaştığı yardıma muhtaç Filistinli sayısı 5,9 milyona ulaşmıştır (UNRWA). Bu rakamlar bölgedeki İsrail sorununun yol açtığı etkileri görmek için önemlidir.

UNRWA Ürdün, Lübnan, Suriye, Gazze, Batı Şeria (Doğu Kudüs dahil)’da faaliyet göstermektedir. Kamplarda ve Yermük gibi bazı harici bölgelerde okullar yoluyla eğitim, sağlık merkezleri ve insanî yardım malzemesi dağıtım merkezleri ile hizmet vermektedir. Ajans adeta Filistin’in bir parçası olarak faaliyet göstermektedir. Organizasyonun finansmanı %89,2’si Birleşmiş Millet üyesi bazı devletlerin kendi istekleri ile yaptıkları yardımlarla ve geri kalanı ise bazı sivil toplum kuruluşlarının katkıları ile karşılanmaktadır (UNRWA). Çalışma bölgelerinde eğitim, sağlık, sosyal hizmetler ve yardımlar için çeşitli projeler geliştirilmiş ve dijital reformlar yapılandırılmıştır. Bu anlamda kurumun projelerinden birisi de “Filistin Mülteci Kayıt Arşivi Projesi” dir. Proje ile 1948’deki Nakba’dan beri yerinden edilen Filistinlilerin şecereleri yeniden kanıtlar toplanarak oluşturmaya başlanmış ve Şam, Kudüs, Beyrut ve Amman’da arşivlenmeye başlanmıştır. Bu projenin çıktıları doğal olarak, göç ettirilmiş Filistinlilerin Filistin’de yaşadığına dair kanıtları ortadan kaldırarak, Filistin’i geri dönülemez bir yer haline getirmek isteyen İsrail’in demografi ve tapu kayıt sistemi ile ilgili (Tapuların İsrail kurumlarına kaydı) çalışmalarını kendi aleyhine etkilemektedir. Ülkesinden zorla göç ettirilmiş Filistinlilerin geri dönebilmesi ve ileride kurulması muhtemel bir Filistin Devletinde yaşayacak Filistinliler için legal kayıtların ulaşılabilir olması önemli bir aşamadır.

Nitekim Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nde 2024 yılının Nisan ayında konuşan İsrail Büyükelçisi, BM’nin 194 sayılı kararına rağmen geri dönme hakkı konusunda “var olmayan bir hak” ifadesini kullanmıştır.

(United Nations, 2024)

Birleşmiş Milletler Teşkilatı’nın tüm eksikliklerine rağmen UNRWA sivil toplum kuruluşları ile birlikte, insanî yardımın ihtiyaç olduğu bölgelerde, devletlerin maddi katkısı ile faaliyet göstermektedir. 7 Ekim 2023’ten sonra Filistin ve İsrail arasında yaşanan süreçte UNRWA’nın rolü ve önemi bir kez daha görülmüştür. Gazze Şeridi’ndeki bütün insani yardımın dağıtımın ağı UNRWA kontrolündedir. Bu süreçte ajansın Gazze’deki faaliyetleri, resmî açıklamaları ve raporlarından sonra, İsrail UNRWA’yı hedef almış ve kuruluşun faaliyetlerini akamete uğratmak için girişimlerde bulunmuştur.

7 Ekim’den Sonra Gazze’de UNRWA ve Bölgedeki Son Durum

Gazze Şeridi 2007 yılından bu yana İsrail’in ablukası altındadır. İnsani ihtiyaçlar başta olmak üzere, seyahat özgürlüğü, ekonomi, askerî konularda Gazze Şeridi’nde yaşayan 2 milyonu aşkın Filistinli 17 yıldır baskı altında yaşamaktadır. 7 Ekim sürecine gelene kadar İsrail tarafından Gazze’ye defalarca binlerce sivilin öldüğü saldırılar düzenlenmiştir. Yaşanan bu abluka sürecinde birçok sivil toplum kuruluşu ve UNRWA, Filistinlilere temel ihtiyaçlar noktasında destek olmuşlardır.

2024 Mayıs ayı itibarıyla UNRWA Gazze’de 24 sağlık merkezi ve 100'den fazla tıbbi noktayla sağlık hizmetleri sunmaya devam etmektedir.

(UNRWA, 2024)

21 Kasım 2023’ten Mayıs 2024’e kadar, kamplar haricindeki 380 bin aileye un yardımı, 7 Ekim’den Mayıs ayına kadar 590 bin çocuğa psikososyal destek gerçekleştirmiştir. Kuruma ait sağlık merkezlerinde 820'ye yakın sağlık personeli görev yapmaya devam ederken ve 30 Nisan itibarıyla 20.000+ tıbbi muayene gerçekleştirilmiştir.

UNRWA, 7 Ekim 2023’ten bu yana kısa aralıklarla Gazze başta olmak üzere Batı Şeria ve Doğu Kudüs’teki insanî krize ve İsrail’in uyguladığı katliama ilişkin raporlar yayınlamakta, rakamlarla, fotoğraflarla ve şahitliklerle vakaları kamuoyuna duyurmaktadır.

Raporlarda sivil kayıplarına, altyapı hasarlarına, sağlık sistemindeki acil durumlara, yerinden edilmelere dikkat çekmektedir
(UNRWA, 2024)

28 Nisan 2024 itibarıyla 1,7 milyon yerinden edilmiş Filistinli şu anda acil durum barınaklarında, gayri resmi alanlarda veya UNRWA barınaklarının ve dağıtım tesislerinin çevresinde ve yerel bölgelerde barınmaktadır. Ekim 2023-Nisan 2024 arasında ajansın kamplarında/barınaklarında 160.000 Filistinli bulunmaktadır. Güncel raporlara göre Gazze’nin kuzeyinde 5 hastane kısmen hizmet vermekte, güneyinde 6 hastane hizmet vermektedir. Okulların %86’sı hasar görmüş ve %72’si ise yeniden inşa edilmesi veya eş değer bir inşa sürecine tabi tutulması gerekmektedir (UNRWA, 2024). Gazze Sağlık Bakanlığı’na göre son 7 aylık zaman diliminde İsrail saldırılarında en az 34.500 Filistinlinin öldürüldüğünü ve 77.700'den fazla Filistinlinin yaralandığı belirtilmektedir (United Nations, 2024). Genel Komiser Philippe Lazzarini bölgede yaklaşmakta olan kıtlığın önlenmesinin zor olduğunu belirtmiştir (NTV, 2024).

Geçtiğimiz Ekim ayında Mısır’dan Gazze’ye geçişlere imkân veren Kerem Şalom ve Refah sınır kapıları üzerinden yardım kamyonlarının girişinin başlamasıyla günde 190 yardım kamyonu Gazze’ye giriş yapmıştır. Bu yardımlar olması gereken rakamların altında gerçekleşmektedir. Yardımlar yetersiz kalmakta ve işgal edilen şehrin tamamına ulaşmamaktadır. Gazze’nin güneyinde ve Mısır sınırında yer alan Refah bölgesinde temiz su ihtiyacının acil durumda olduğu ve tüm su sisteminin çökmek üzere olduğu Nisan 2024’teki BM raporunda belirtilmiştir.

6 Mayıs 2024 tarihinde HAMAS, arabulucu ülkeler, kurumlar ve kişiler vasıtası ile ateşkesi kabul etmiştir. Bu karar stratejik olmakla birlikte İsrail’in Refah kentine düzenlemeyi planladığı saldırıların öncesinde alınmıştır. Refah kenti Gazze Şeridi’nin ‘tek nefes borusu’ olarak tabir edilebilecek bölgedir. İsrail’in düzenleyeceği bir saldırıda yardımların akışı, dağıtımı duracak ve insanı, doğayı, çevreyi tahrip eden katliam farklı bir boyuta geçecektir. Birleşmiş Milletler Genel Sekreter Sözcüsü Stéphane Dujarric’in 2 Mayıs’taki açıklamalarına göre Refah kentinde UNRWA’ya ait 3 sağlık merkezi bulunmakta, kent insanî yardım operasyonlarının merkezinde yer almakta, malzemeler orada depolanmaktadır (United Stations, 2024). 7 Mayıs 2024 itibarıyla yardım girişlerinin sağlandığı Refah Sınır Kapısı tamamen İsrail’in kontrolüne geçmiş ve geçişlere kapatılmıştır. Kerem Şalom sınır kapısı ise roket atışlarından dolayı sürekli kapanıp tekrar açılmaktadır.

Gazze Şeridi’ndeki insanî durum ilk günden bu yana her gün geriye gitmekte, insanî ihtiyaçlar asgari düzeyin altında giderilmeye çalışılmaktadır. UNRWA ve dünyanın birçok bölgesinde faaliyet gösteren STK’lar bu ihtiyaçları gidermeye çalışmaktadır. Bölgedeki insanlar için hayatî derecede önem arz eden yardım kuruluşlarının başındaki UNRWA uzun zamandır İsrail’in hedefindedir. İsrail, Gazze Şeridi’nde yoğun olarak faaliyet gösteren UNRWA tesislerine ve gönüllülerine defalarca saldırı düzenlemiş, ajansın faaliyetlerini durdurmak için BM’de mücadeleye girmiştir.

BM Gazze’de Hedefte: UNRWA Kurumlarına Yapılan Saldırılar

İsrail, BMGK (Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi)’nın işleyişinden ve ABD desteğini almasından dolayı kendi aleyhine alınan Birleşmiş Milletler kararları ile ilgili, o kararlar alınmamış gibi davranmakta, BM’yi göz ardı etmektedir. Filistin-İsrail Sorunu bağlamında 1948-2022 yılları arasında BMGK 62 karar almış ve bu kararlardan 24’ü İsrail tarafından uygulanmamıştır (Topuz, 2023).

İsrail’in UNRWA’ya karşı saldırılarını silahlı ve psikolojik saldırılar olmak üzere iki kategoriye ayırabiliriz.

Ajansın Gazze’deki Eğitim Grubu Gazze’de hasar göre/vurulan okullardan en az %30’unun UNRWA’ya ait olduğunu belirtmiştir (UNRWA, 2024). 7 Ekim 2023-28 Nisan 2024 arasında Gazze’de 188 UNRWA çalışanı öldürülmüş, 160’tan fazla UNRWA binası hasar görmüş veya tamamen yok edilmiş, ajansın tesislerinde 360’tan fazla olay meydana gelmiştir (United Nations, 2024). Gazze Sağlık Bakanlığı'na göre (Şubat 2024’e kadar) UNRWA tesisleri 290 kez vurulmuştur (Human Rights Watch, 2024). İsrail’in bu savaşta sivillere karşı psikolojik olarak yıldırma ve yıpratma taktikleri uyguladığı birçok örnekte görülmektedir. Bu sistematik uygulamalardan ikisi şu şekilde gerçekleşmektedir:  Birçok UNRWA yardım kamyonunun güneyden kuzeye ulaştırılması talebi İsrail tarafından sistematik olarak reddedilmektedir. Kabul edilen yardım kamyonlarına yapılan işlem ise şu şekildedir: İzin verilen kamyonlar inceleme için yükleri boşaltılmakta ve yeniden yüklenmekte, sadece 1 kamyon için geçen saatlerce süre boşa harcanarak yardımların aksamasına, ertesi güne devretmesine neden olmaktadır. 22 Nisan-7 Mayıs 2024 tarihleri arasında BM personelinin tutuklanması, çıplak arama yapılması, konvoyların karanlıkta hareket etmeye zorlanması gibi vakalar ile birlikte 10 farklı olay kaydedilmiştir (UNRWA, 2024).

İsrail’in Gazze’de gerçekleştirdiği gözaltılarda, tutuklu Filistinlilere UNRWA’nın siyasi bağlantılarının olduğuna dair ifade vermeleri için baskı uyguladığı da tespit edilmiştir. Lazzarini tarafından İsrail’in Gazze’de gerçekleştirdiği tutuklamalarda, gözaltına alınan Filistinlilerin işkence ve köpek saldırısına maruz bırakıldığı belirtilmiştir (United Nations, 2024). Gazze’nin kuzeyinde ajansa ait tesisler işgal güçleri tarafından boşaltılarak askerî amaçlarla kullanılmaya başlanmış ve bu tesislerde 400’den fazla Filistinli öldürülmüş, en az1430 kişi yaralanmıştır (United Nations, 2024).

UNRWA’nın Filistindeki gönüllülerinin çok büyük kısmı yine Filistinlilerdir. İsrail, Gazze’deki UNRWA gönüllülerinin bir kısmının terör örgütü olarak tanımladığı HAMAS  üyesi olduğu iddiasında bulunmuş ve 7 Ekim saldırılarında rol aldıklarını iddia etmiştir. BM bu iddialar üzerine BM İç Gözetim Hizmetleri Ofisi (OIOS) aracılığıyla bir iç soruşturma başlatmıştır. Ofis 22 Nisan 2024 tarihinde 54 sayfalık nihai raporunu sunarak kamuoyuna açıklamıştır. Bağımsız inceleme yapılan Colonna Soruşturması’nın raporuna göre İsrail’in iddialarını destekleyen somut kanıt bulunamamıştır (United Nations, 2024). İnsan Hakları İzleme Örgütü, İsrail’in iddiasına konu olan 12 kişi ile ilgili özeti de incelemiş ancak çok az ayrıntı sunulduğunu belirtmiştir. İsrail’in somut olarak ispatlanamayan bu iddialarının ardından ABD, Avustralya, Kanada, Almanya (Almanya daha sonra tekrar bağışa devam etme kararı almıştır), İngiltere, İsviçre, İtalya, Hollanda, Finlandiya, Fransa, Estonya, Avusturya, Japonya ve İsveç ajansa finansal yardımları askıya almıştır (AA, 2024). Faaliyetleri bağışlara bağlı olan ajansın en büyük bağışçısının ABD olduğu düşünüldüğünde (yaklaşık %25) askıya alma faaliyeti İsrail’in lehine olmakla birlikte Gazze halkının yaşadığı büyük krizin daha da artmasına sebep olacaktır. Nitekim ABD yardımların askıya alınması kararının Mart 2025’e kadar devam edeceğini belirtmiştir. İsrail Gazze halkına yardımların kesilmesini sağlayarak Gazzeliler üzerinde psikolojik yıpratma uygulamakta ve gerçekleştirdiği katliamın, çözümü ortadan kaldırılmaya matuf bir sorun olmasını da sağlamaktadır.

İsrail yönetiminin ajansla ilgili bir diğer iddiası, Gazze’deki merkez UNRWA binasının altında tünelin olduğu ve merkezin ofislerinde silahların bulunduğudur. Genel Komiser Lazzarini 7 Ekim sürecinden önce merkezlerin, askeri amaçla kullanılıp kullanılmadığı konusunda 3 aylık periyotlarla (sonuncusu Eylül 2023) denetim yaptıklarını ifade etmiş ve İsrail’in bu konuda kendilerini bilgilendirmediğini belirtmiştir (TRT Haber, 2024).

İsrail’in UNRWA ile yaşadığı derin problemin temelinde, ajansın varlığının İsrail’in geleceğine yönelik bir risk olduğunu düşünmesidir. Tahminimizce, yerlerinden edilmiş Filistinlilerin UNRWA yoluyla bir arada bulunması ve anavatanlarına geri dönme çalışmalarının yapılması İsrail’in işgal ettiği topraklarda planladığı demografi için bir risk olarak görülmektedir.

UNRWA Neden İsrail’in Hedefinde?

UNRWA’nın kuruluş amacı ve faaliyetleri özellikle Netahyahu yönetiminin ve temsil ettiği zihin dünyasının hedefindedir. Netanyahu yönetimi, ajansı Filistinli Mülteci sorununu devam ettiren bir örgüt olarak tanımlamıştır. Özellikle 7 Ekim sürecinden sonra İsrail UNRWA üzerindeki yıldırma faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. Genel Komiser Lazzarini’nin İsrail’in savaş suçlarını ispatlayan çıkışları ve son gelinen noktada komiserin Gazze’ye gitme planları UNRWA’yı hedefe koyan birkaç nedenden birisidir.

İsrail’in UNRWA karşıtlığı 5 maddede ele alınabilir:

• İsrail yönetimi, Filistinli mültecilerin artmasının sebebini UNRWA’ya bağlamaktadır.

• İsrail “Nehirden denize özgür Filistin” hedefinin dünyadaki en büyük savunucusunun UNRWA olduğuna inanmaktadır (United Nations, 2024).

• 7 Ekim sürecinden sonra bir BM kuruluşu olarak UNRWA, Gazze’de yaşanan katliamın boyutlarını günlük olarak ve raporlar halinde sunarak İsrail’i uluslararası kamuoyunda zor duruma sokmuştur.

• UNRWA, BM’nin 194 sayılı “Geri Dönme Hakkı” kararını uygulamak için çalışmalar yapmakta, bu geri dönüşler neticesinde ‘gayrimeşru yerleşimci’lerin ve İsrail’in nüfus politikasının akamete uğraması ihtimali ortaya çıkmaktadır (Tkrory, 2019).

• İsrail tarafından yapılan saldırılarda Gazze’de UNRWA kurumlarının zarar görmesi, personelinin öldürülmesi doğrudan Birleşmiş Milletler’e karşı yapılan bir eylem olarak değerlendirilmektedir.

İsrail yönetimine göre UNRWA, Yahudi Devleti’ni yok etmek için çabalamakta ve tek devletli çözümü desteklemektedir (United Nations, 2024). Bu sözler Birleşmiş Millet brifinginde 2024 yılının Nisan ayında İsrail Büyükelçisi tarafından söylenmiştir. UNRWA internet sitesinden erişilen bağışçılar listesi incelendiğinde UNRWA’nın en büyük bağışçısı ABD, İngiltere, Almanya, Avrupa Birliği’dir. İsrail’in bu iddiaları ile bağışçılar listesi karşılaştırıldığında savların mantıklı bir izahatı olamayacağı gayet açıktır. Bütün bu yaşananların ardından Lazzarini’nin vize başvurusu İsrail tarafından iki kez –beklendiği gibi- reddedilerek Gazze’ye gitme planı imkânsız hale getirilmiştir (TRT Haber, 2024).

UNRWA konusu İsrail için bir güvenlik tehdidi uyarısıdır. Gazze’de yaşanan katliamların ardından çözüm değil bir pansuman olarak orada bulunan UNRWA ile ilgili BMGK’da da aynı iddialarını sürdürmüştür.

BMGK’DA Hükümetlerin Politik Gözlüğünden UNRWA

Filistin Meselesi, BMGK üyeleri başta olmak üzere, bölgede etkin birçok devlet tarafından politik amaçlar için kullanılmaktadır. 2018 yılında ABD’de Donald Trump’ın başkanlık döneminde ABD’nin UNRWA’ya yardımları, Filistinlileri bir anlaşmaya zorlamak için durdurulmuştur (Brookings Institute, 2018). Dönemin İsrail Başbakanı Netanyahu Trump’ın bu kararını memnuniyetle karşılarken UNRWA’yı “Filistin mülteciler sorununu devam ettiren örgüt” olarak nitelemiştir (Euro News, 2024). ABD Trump’tan önce ve sonra politik bir gelenek olarak UNRWA yardımlarını sürdürmüştür. Ajansla ilgili İsrail’in iddialarının ardından ABD’de yardım fonlarını askıya almıştır. İsrail’in iddialarına somut kanıtlar bulunamamasının ardından, daha önce yardımları askıya almış olan Almanya ajansa maddi katkıda bulunmaya devam edeceğini açıklamıştır (Euro News, 2024).

17 Nisan 2024 günü UNRWA Genel Komiseri Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'ne, Gazze'deki insani krizin kötüleşmesi üzerine brifing vermiş ve İsrail’in iddiaları başta olmak üzere birçok konuya temas etmiştir. Toplantıda diğer ülkelerin temsilcilerinin ajansla ilgili görüşleri, ajansın motivasyonu ve İsrail’in politikaları açısından önemlidir. Tutanaklardan elde edilen bilgilere göre Ürdün temsilcisi UNRWA’yı Gazze’deki insanî çabaların omurgası olarak nitelemiş ve İsrail’in onu kırmak istediğini, izin verilmemesi gerektiğini belirtmiştir. Toplantıda İsrail Büyükelçisi Gilad Erdan, ajansı Orta Doğu’daki çatışmaları uzatan bir ‘silah’ olarak tanımlarken, mülteci sayısının artmasının da sebebi olarak nitelemiştir (United Nations, 2024). Fransa temsilcisi bu toplantıda ajansı “vazgeçilmez”, Rusya Temsilcisi ise “rolü ve yeri doldurulamaz” olarak olumlu anlamda nitelemiştir. Çin Daimi Temsilcisi İsrail’e tepki göstererek UNRWA çalışmalarına müdahaleyi bırakmaya çağırmıştır. Toplantıda ABD de dahil olmak üzere İsrail’in iddialarına peşinen sahip çıkan ülke olmamıştır.

Sonuç

UNRWA 7 Ekim sürecinden bu yana Gazze Şeridi’nde tüm insanlar ve tesisler gibi  İsrail tarafından hedef alınmış, personelleri öldürülmüştür.

İsrail’in UNRWA aleyhine iddiaları üzerine bazı ülkelerin bağışları askıya alması kararından sonra kurumun ihtiyaçlarının karşılanması zor bir duruma gelmiştir. Hâlihazırda Ağustos 2024’e kadar Gazze’deki faaliyetlerini sürdürmeyi hedeflemektedir.

UNRWA bir insanî yardım kuruluşu olduğu için genel olarak destek görmekte, 100’e yakın devlet ve STK tarafından fonlanmaktadır. Ajansın insanî yardım ile birlikte yerlerinden edilen Filistinlilerin geri dönme hakkına dair yaptığı çalışmalar, bir gün bölgede sorunun çözümü için niyet edildiğinde, oldukça değerli veriler sunacaktır.

* Güncel raporlara ulaşmak için bağlantı https://www.unrwa.org/resources/reports

**Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun “evlerine dönmek ve komşularıyla barış içinde yaşamak isteyen mültecilerin mümkün olan en kısa sürede bunu yapmalarına izin verilmesi ve mülkleri için tazminat ödenmesi gerektiğine” dair 194 sayılı kararı

Kaynakça

AA. (2024, 4 30). UNRWA: Gazze'de gözaltına alınanlar şok edici insanlık dışı muameleye maruz kalıyor. 5 1, 2024 tarihinde https://www.aa.com.tr/tr/dunya/unrwa-gazzede-gozaltina-alinanlar-sok-edici-insanlik-disi-muameleye-maruz-kaliyor/3206477. adresinden alındı

Brookings Institute. (2018, 9 7). In one move, Trump eliminated US funding for UNRWA and the US role as Mideast peacemaker. 4 29, 2024 tarihinde https://www.brookings.edu/articles/in-one-move-trump-eliminated-us-funding-for-unrwa-and-the-us-role-as-mideast-peacemaker/. adresinden alındı

Euro News. (2024, 4 24). Almanya, Gazze'deki Filistinli mültecilere yardım eden UNRWA'yla işbirliğini yeniden başlatacak. 5 2, 2024 tarihinde https://tr.euronews.com/2024/04/24/almanya-gazzedeki-filistinli-multecilere-yardim-eden-unrwayla-isbirligini-yeniden-baslatac. adresinden alındı

Euro News. (2024, 1 28). UNRWA, Filistinli milyonlarca mülteci için neden önemli? 4 29, 2024 tarihinde https://tr.euronews.com/2024/01/28/unrwa-filistinli-milyonlarca-multeci-icin-neden-onemli. adresinden alındı

Human Rights Watch. (2024, 2). UNRWA’s Demise Would Be Catastrophic for Gaza. 4 29, 2024 tarihinde https://www.hrw.org/news/2024/02/12/unrwas-demise-would-be-catastrophic-gaza. adresinden alındı

NTV. (2024, 4 30). UNRWA'dan Gazze çıkışı: "Kaynaklar kıtlığı önlemek için yeterli değil". 5 2, 2024 tarihinde https://www-ntv-com-tr.cdn.ampproject.org/v/s/www.ntv.com.tr/amp/dunya/unrwadan-gazzecikisi-kaynaklar-kitligi-onlemek-icin-yeterli-degil,21C_tGRftk6zuVPRObhEtQ?amp_gsa=1&amp_js_v=a9&usqp=mq331AQIUAKwASCAAgM%3D#amp_tf=%251%24s%20adl%C4%B1%20kaynaktan&aoh=1. adresinden alındı

Tkrory, T. (2019). Birleşmiş Milletler Filistin Mültecilere Yardım ve İş Ajansı (UNRWA): Kuruluşu, Rolü ve Geleceği. Kocaeli.

Topuz, Z. Ç. (2023). Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Kararlarının Filistin-İsrail Barış Sürecine Etkisi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 357-380.

TRT Haber. (2024, 4 30). İsrail basını: İsrail UNRWA Genel Komiseri Lazzarini'ye vize vermedi. 5 3, 2024 tarihinde https://www.trthaber.com/haber/dunya/israil-basini-israil-unrwa-genel-komiseri-lazzariniye-vize-vermedi-854460.html. adresinden alındı

TRT Haber. (2024, 2 11). UNRWA: İsrail'in Gazze'deki BM binasıyla ilgili iddialarına ilişkin bilgimiz yok. 4 29, 2024 tarihinde https://www.trthaber.com/haber/dunya/unrwa-israilin-gazzedeki-bm-binasiyla-ilgili-iddialarina-iliskin-bilgimiz-yok-836142.html. adresinden alındı

United Nations. (2024). ‘Extraordinary, deep anxiety’ in Gaza over feared Rafah attack .

United Nations. (2024, 4 17). ‘Insidious campaign’ by Israel is denying lifesaving aid to Gaza says UNRWA chief. 4 29, 2024 tarihinde https://news.un.org/en/story/2024/04/11486760. adresinden alındı

United Stations. (2024). Daily Press Briefing by the Office of the Spokesperson for the Secretary-General. New York. https://press.un.org/en/2024/db240502.doc.htm. adresinden alındı

UNRWA. (2024, 5 5). #GAZA: THE ISRAELI AUTHORITIES CONTINUE TO DENY HUMANITARIAN ACCESS TO THE UNITED NATIONS. 5 7, 2024 tarihinde https://www.unrwa.org/newsroom/official-statements/gaza-israeli-authorities-continue-deny-humanitarian-access-united-nations. adresinden alındı

UNRWA. (2024). UNRWA SITUATION REPORT #105 ON THE SITUATION IN THE GAZA STRIP AND THE WEST BANK, INCLUDING EAST JERUSALEM.

UNRWA. (tarih yok). HOW WE ARE FUNDED. 5 5, 2024 tarihinde https://www.unrwa.org/how-you-can-help/how-we-are-funded. adresinden alındı

UNRWA. (tarih yok). WHO WE ARE. 5 5, 2024 tarihinde https://www.unrwa.org/who-we-are. adresinden alındı